De mondharmonica is een blaasinstrument en een lamellofoon dat qua toonvorming sterk verwant is aan de trekzak. Het werd door Christian Friedrich Buschmann in 1821 ontworpen. In plaats van met een balg wordt lucht met de mond door de openingen geblazen of gezogen. De luchtstroom brengt een doorslaande tong in trilling die een toon ten gehore brengt. De mondharmonica is doorgaans wisseltonig; blazen en zuigen levert een verschillende toon.

De eenvoudigste mondharmonica's zijn diatonisch: deze mondharmonica's bevatten louter tonen uit 1 bepaalde majeur- of mineurtoonladder.

Het inwendige van een mondharmonica

Tremolo (diatonisch)

Een tremolomondharmonica heeft twee rijen gaatjes. Beide rijen geven dezelfde toonhoogte, maar met een miniem verschil waardoor een zweving (of tremolo, variatie in geluidssterkte) ontstaat. De bespeler kan het onderste gaatje met de tong afsluiten als hij de zweving wil onderdrukken.

Richter (diatonisch)

Haalt men bij een tremolomondharmonica de tussenschotjes tussen elk viertal gaatjes weg, dan ontstaat een richtermondharmonica. Bij het systeem Richter is er bovendien geen tremolo. Elk gaatje kan twee tonen genereren, door blazen of zuigen. De mogelijkheden om akkoorden te spelen zijn dezelfde als bij tremolo.

Bluesharp of Richter-tuned harmonica is een diatonische mondharmonica die in standaarduitvoering 10 gaatjes heeft en veel in de blues en Duitse volksmuziek gebruikt wordt. Het bereik is drie octaven en 19 noten, waarvan 10 'draws' (zuigen) en 9 'blows' (blazen) met één zelfde toon op 2 draw en 3 blow. Door middel van speciale speltechnieken (zoals buigen en overblazen) kunnen ook de tussenliggende tonen worden geproduceerd op een diatonische mondharmonica.

In de voorbeelden hierboven werd steeds een mondharmonica getoond met de grondtoon C. Een diatonisch mondharmonica met grondtoon C is eigenlijk alleen geschikt voor spel in de toonsoort C, doordat de halve tonen ontbreken. Er bestaan echter mondharmonica’s in alle toonsoorten.

Tijdens optredens en studio-opnames wordt het geluid van de bluesharp vaak versterkt en soms met effecten bewerkt.

Bluesharptechnieken zijn onder andere bending en vibrato, vergelijkbaar met de gelijknamige gitaartechnieken

Chromatisch

Een chromatische mondharmonica is een mondharmonica waarop een chromatische toonladder (alle hele en halve tonen)te spelen is (in tegenstelling tot een diatonische mondharmonica waarop dat niet het geval is). Een chromatische mondharmonica kan in omvang verschillen van 2 tot 4 oktaven. Op één chromatische mondharmonica kan in alle toonsoorten gespeeld worden.

Bijzondere mondharmonica's

Een akkoordbegeleidingsmondharmonica is een mondharmonica waarop op vier gaatjes tegelijk geblazen of gehaald wordt. Met blazen krijg je alle majeur- en mineurakkoorden. Met halen (zuigen), septiem-, overmatige- en verminderde akkoorden. Het instrument wordt meestal gebruikt in combinatie met de basmondharmonica.

Een basmondharmonica is een mondharmonica die speciaal geconstrueerd is om losse tonen in het basregister te spelen. Het instrument wordt meestal in samenspel gebruikt, van trio's (denk aan het Hotcha Trio en Fata Morgana) tot grote mondharmonicaorkesten. Op deze bas wordt alleen geblazen.

Mondharmonicaorkesten

Er zijn twee verschillende soorten mondharmonicaorkesten:

• Diatonische orkesten
De leden zijn meestal ingedeeld in diverse partijen waarbij men gebruikt maakt van meerdere diatonische instrumenten in verschillende toonsoorten. De zogenaamde 'Wender' heeft zelfs zes verschillende instrumenten stervormig aan elkaar zitten, waardoor het veranderen van toonsoort snel en gemakkelijk plaatsvindt.

• Chromatische orkesten
In meerdere partijen, soms wel 11 verschillende, wordt gebruikt gemaakt van de chromatische mondharmonica. Voor de lage melodiestemmen zijn er de tenor mondharmonica's (met een bereik van 3 octaven) of de grotere met een bereik van 4 octaven. Voor de hogere stemmen worden ook kleinere chromatische mondharmonica's gebruikt. Als ondersteuning worden de basmondharmonica en het akkoordbegeleidings-instrument gebruikt.

De moeilijkheid van de muziek loopt van eenvoudige meezingers tot klassieke werken op hoog niveau, van vlotte entertainment tot speciaal gecomponeerde 'nieuwe' muziek.

Veel orkesten zijn aangesloten bij de NOVAM, de Nederlandse Organisatie voor Accordeon en Mondharmonica).

De mondharmonica en de klassieke muziek

Er bestaat slechts weinig literatuur voor mondharmonica en een klassieke orkest- of kamermuziekformatie, zeker niet van componisten met grotere bekendheid, tot de mondharmonica met Toots Tielemans de status van soloconcertinstrument (1995: Concerto For Harmonica) kreeg.

Gordon Jacob schreef een "Divertimento voor mondharmonica en strijkkwartet".

De mondharmonica is een instrument dat over de hele wereld verspreid is, en het was het eerste instrument dat door mensen buiten de dampkring werd bespeeld (astronaut Wally Schirra tijdens Gemini VI, 1966).

Schirra speelde op de "Little Lady" (3,5 cm lang)